Propagowaniem wśród szerszego ogółu społeczeństwa postaci Oskara Kolberga jako najwybitniejszego w XIX w. badacza kultury ludowej zajęła się prasa, publikując na łamach gazet i czasopism recenzje, omówienia, sprawozdania dotyczące zbiorów Kolbergowskich i wszelkich przedsięwzięć związanych z postacią samego Kolberga. Wśród tej dość ożywionej publicystyki, na łamach Mazowieckiego Miesięcznika Społeczno-Kulturalnego „Barwy” w 1973 r. zaczęły pojawiać się drobne artykuły sygnowane J. Gł. (Juliusz Głowacki) zatytułowane „Przyznajemy Oskara” a poświęcone mazowieckim twórcom ludowym, zasługującym na wyróżnienie specjalną nagrodą, w zamyśle autora tego cyklu artykułów, patronem której byłby Oskar Kolberg.
Pod koniec 1973 r. Redakcja „Barw” rozsyła do różnych instytucji i osób zaproszenia do wzięcia udziału w inauguracyjnym zebraniu Komisji Nagród im. Oskara Kolberga. Jak przystało na owe czasy zakomunikowano, że „zebranie odbędzie się pod patronatem i z udziałem władz partyjnych i administracyjnych województwa warszawskiego oraz przedstawicieli zainteresowanych resortów, placówek naukowych i instytucji”. Udział władz partyjnych i administracyjnych miał na celu zapewnienie pozyskania funduszy dla tej nagrody i powołanie komitetu organizacyjnego. Merytoryczną stronę nagrody z powodzeniem przejęli przedstawiciele środowisk naukowych i kulturalnych. Powołany został Komitet Honorowy Nagrody im. Oskara Kolberga z Przewodniczącym Józefem Tejchmą, ówczesnym Członkiem Biura Politycznego KC PZPR, wicepremierem i Ministrem Kultury i Sztuki. Rozesłano apel o dotacje pieniężne do zakładów pracy, związków i instytucji oraz wpływowych osób prywatnych celem utworzenia w porozumieniu z Ministerstwem Kultury i Sztuki Funduszu Nagród im. Oskara Kolberga.
Oprócz wspomnianych pism, Redakcja „Barw” przygotowała kilkustronicowy prospekt z regulaminem, który przez swą merytoryczno-historyczną wartość pierwszego dokumentu ustanawiającego tę nagrodę powinien być zacytowany w całości. Ograniczmy się jednak do najważniejszych postulatów i informacji. Początkowo Redakcja „Barw” z racji, że pismo było „pismem mazowieckim” proponowała ustanowienie nagrody tylko dla twórców z województwa warszawskiego, ale już po pierwszym zebraniu uznano, że ma to być nagroda ogólnopolska. W regulaminie przyjęto nazwę: „Nagroda im. Oskara Kolberga w uznaniu zasług dla kultury ludowej.” Nagroda składała się z medalu (wg projektu Anny Jarnuszkiewicz), dyplomu i gratyfikacji pieniężnej.
Kandydatami do nagrody mogli być twórcy ludowi w dziedzinie plastyki (rzeźby, malarstwa), rzemiosła artystycznego, folkloru, muzyki itp. Zespoły folklorystyczne, kapele, zasłużeni zbieracze folkloru, regionalni kolekcjonerzy, zasłużeni badacze-naukowcy i popularyzatorzy, placówki naukowe, redakcje i stowarzyszenia kulturalne. Przedstawiono także propozycje dotyczące zgłaszania kandydatów oraz system przyznawania i wręczania nagród. Zaproponowano Komisję Główną z Przewodniczącym Gustawem Zemłą, prorektorem ASP w Warszawie i trzy Podkomisje: Folkloru, Sztuki Ludowej, Sztuki Nieprofesjonalnej i Rzemiosł Artystycznych. W podkomisjach znaleźli się specjaliści z różnych dyscyplin naukowych, spośród których na wymienienie zasługują szczególnie te osoby, które wielokrotnie brały udział w pracach Komisji i same nagrodę otrzymały: Anna Kutrzeba-Pojnarowa, Wanda Pomianowska, Grażyna Dąbrowska, Jadwiga Sobieska, Marian Pokropek, Maria Biernacka, Krzysztof Makulski, Aleksander Jackowski, Barbara Zagórna-Tężycka, Bożena Golcz. Sekretariat pozostawał w rękach redaktorów „Barw” Juliusza Głowackiego i Henryka Gaworskiego.
Pierwszym przewodniczącym Komisji Nagród był Aleksander Jackowski. To on w jubileuszowym wydawnictwie „Oskary Kolberga. Katalog laureatów nagrody im. Oskara Kolberga w uznaniu Zasług dla Kultury Ludowej 1974-1996” (Warszawa, 1997) pisał: „Byłem przy narodzinach tej nagrody. Wymyślili ją redaktorzy Henryk Gaworski i Juliusz Głowacki. Inicjatywę nagrody sygnowanej nazwiskiem Oskara Kolberga przyjąłem z zachwytem i co tu dużo mówić - wstyd, że redagując „Polską Sztukę Ludową” sam na to wcześniej nie wpadłem. A trzeba było! Plejada godnych najwyższego uznania, zasłużonych artystów ludowych wykruszała się w zastraszającym tempie”. I dalej, jakże ciągle aktualne stwierdzenia: „ Czy ktoś podziękował tym ludziom, kontynuującym najpiękniejsze tradycje ludowej sztuki? Czy usłyszeli coś więcej niż frazesy wygłaszane z okazji państwowych dożynek? Nie docenia ich także rodzime środowisko…potrzebna jest ta nagroda. Spina, niczym złotą klamrą, sferę wartości uznawanych za najwyższe w kręgu wysokiej kultury ze zgrzebną, piękną i mądrą w swej prostocie tradycją ludową, chłopską”.
Wręczenie pierwszych nagród miało miejsce 22 lipca 1974 r. w Płocku na Zamku Książąt Mazowieckich, w czasie trwania Ogólnopolskiego Festiwalu Folklorystycznego, jak podkreślano, w roku XXX–lecia Polski Ludowej, w której sztuka ludowa i folklor, według obowiązującego wówczas języka propagandowego, miały być nieodłącznym składnikiem kultury narodowej. Sześć następnych edycji nagrody (do 1981 r.) było wręczanych w Płocku. Wydarzenia polityczne w 1980 i 1982 r. spowodowały przerwę w przyznawaniu nagrody. Po 1983 r. odstąpiono od wręczania nagrody w Płocku, z powodu rezygnacji z organizowania Festiwali Folklorystycznych w tym mieście. W 1983 r. nagrodę wręczano w Zaborowie, w 1984 r. w Zakopanem, w 1986 w Państwowym Muzeum Etnograficznym w Warszawie (za lata 1985 i 1986). Były to ostatnie nagrody realizowane pod patronatem miesięcznika „Barwy”. W tym czasie, w 10 edycjach, przyznano 190 nagród. Wykazy i biogramy laureatów publikowane były w 4 katalogach (pierwszy wydany w 1975 r. z okazji zorganizowanej przez Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych wystawy w Starej Kordegardzie w Łazienkach). Podsumowaniem dziesięcioletniej działalności czasopisma „Barwy” przy organizacji nagrody był katalog „Kolberg 1974-1984”.
Przez pierwsze dziesięciolecie w Komisji Nagród zasiadało ponad 50 osób reprezentujących ministerstwa, urzędy administracji państwowej, stowarzyszenia, różne ośrodki naukowe i muzealne. Z wybitnych naukowców muzealników i regionalistów, specjalistów z różnych dyscyplin, oprócz wspomnianych wcześniej osób należałoby wymienić: profesorów Józefa Bursztę, Romana Reinfussa, Dorotę Simonides, Jana Stęszewskiego, Kazimierę Zawistowicz-Adamską, docent Annę Kunczyńską-Iracką, doktorów: Stanisława Błaszczyka, Longina Malickiego, Kazimierza Pietkiewicza. W jury każdorazowo zasiadali także aktualni prezesi Stowarzyszenia Twórców Ludowych (np. Bronisław Cukier), prezesi CPLiA (Tadeusz Więckowski), przedstawiciele Towarzystwa „Polonia”, redaktorzy Redakcji Muzyki Ludowej PR i TV (Marian Romański), przedstawiciele Ministerstwa Kultury i Sztuki i Wydziałów Kultury Urzędów Wojewódzkich, redaktorzy czasopism (Roman Wójcik z redakcji Tygodnika „Chłopska Droga”).
Ta pokaźna ilość znanych osób ze świata nauki i kultury biorących udział w pracach komisji przyznającej Nagrodę im. Oskara Kolberga świadczy o randze wyróżnienia i o trosce, by nagroda ta dzięki opiniom specjalistów była przyznawana najlepszym kandydatom. Znaczenie Nagrody im. Oskara Kolberga utrwalone pierwszym dziesięcioleciem jej przyznawania spowodowało, że po kolejnych zawirowaniach politycznych, kiedy upadały dawne struktury i redakcje różnych partyjnych czasopism, w tym także miesięcznika „Barwy”, nagrodę przejęło Ministerstwo Kultury i Sztuki, a organizację jej przyznawania zleciło Mazowieckiemu Towarzystwu Kultury, w obrębie którego działał Ośrodek Badań Naukowych z sekcją etnograficzną. Wkrótce w Mazowieckim Towarzystwie Kultury powołano specjalną Komisję do Nagród im. Oskara Kolberga, sekretarzem której została Maria Makarczyk-Puciata. W następnych latach sekretarzostwo przejął pracownik OBN MTK Krzysztof Braun, który zadbał o zorganizowanie archiwum dokumentacyjnego, gromadząc wszystkie wnioski o przyznanie nagrody, napływające z całej Polski, (na ich podstawie sporządzane były „Wykazy kandydatów zgłoszonych do nagrody im. Oskara Kolberga”). Nadsyłane materiały rejestrowały corocznie zgłaszane kandydatury i były swoistym przeglądem aktualnego stanu twórczości ludowej i folklorystycznej. Doskonałość tego systemu przygotowywania dokumentacji znalazła swoją kontynuację w następnych latach, kiedy prace organizacyjne związane z przyznawaniem nagrody przejęło Muzeum im. Oskara Kolberga w Przysusze.
W zachowanych protokółach z pierwszego posiedzenia Komisji Nagród w Mazowieckim Towarzystwie Kultury w dniu 4. VI. 1986 r. czytamy: „W posiedzeniu udział wzięli członkowie Komisji zatwierdzeni przez Wiceministra Kultury i Sztuki ob. E. Gołębiowskiego: Bronisław Cukier, Halina Olędzka, Marian Romański, Bożena Golcz, Aleksander Błachowski, Zofia Stęszewska, Bogusław Linette, Marian Pokropek, Barbara Zagórna-Tężycka, Maria Makarczyk-Puciata. Posiedzenie zagaił i powitał zebranych Prezes Mazowieckiego Towarzystwa Kultury dr Marian Sołtysik, który w swoim wystąpieniu nawiązał do roli i znaczenia, jakie nagroda im. Oskara Kolberga ma dla sztuki ludowej. Następnie zaproponował, aby przewodnictwo jury objął Marian Pokropek…”, wówczas przewodniczący Komisji Etnograficznej OBN MTK i autor programu powołania w MTK „Ośrodka Naukowego Nagrody im. Oskara Kolberga”, zadaniem którego byłoby gromadzenie informacji o aktualnym stanie twórczości ludowej, folkloru jak również w zakresie popularyzacji kultury ludowej w tym także popularyzacji osiągnięć laureatów tej nagrody. Program ten nie został w pełni zrealizowany na skutek ciągle niestabilnej sytuacji polityczno-społecznej i ekonomicznej, choć wiele jego postulatów znalazło swoje odzwierciedlenie w dalszych pracach Komisji przyznającej nagrody.
Skład Komisji Nagród jeszcze kilkakrotnie ulegał drobnym zmianom. Od 1991 r. przewodniczenie przejęła B. Zagórna-Tężycka i funkcję tę pełniła do 2005 r. W ostatnich latach w skład jury wchodzą następujące osoby: prof. Jan Adamowski, Maria Baliszewska, Dr Aleksander Błachowski, Mirosława Bobrowska, dr Jerzy Chmiel, Bożena Golcz, Alicja Mironiuk–Nikolska, prof. Marian Pokropek, Ryszard Rabeszko, Krystyna Wodzowa, Barbara Zagórna-Tężycka, Dorota Ząbkowska.
Podobnie jak w poprzednich latach, tak i teraz przestrzegano by w jury uczestniczyli przedstawiciele różnych specjalności naukowych, muzeów, instytucji i stowarzyszeń: Ministerstwa Kultury, Mazowieckiego Towarzystwa Kultury, Stowarzyszenia Twórców Ludowych, Polskiego Radia, Fundacji „Cepelia” Polska Sztuka i Rękodzieło, Sekcji Polskiej Międzynarodowej Rady Stowarzyszeń Folklorystycznych, Festiwali i Sztuki Ludowej. W Mazowieckim Towarzystwie Kultury przeprowadzono 16 edycji Nagrody (1986-2001). Przybyło 284 nowych laureatów. Ostatecznie utrwalił się podział na kilka kategorii przyznawanych nagród w zakresie plastyki, muzyki, śpiewu, tańca, literatury ludowej, instrumentalistów, kapel, zespołów folklorystycznych oraz badaczy naukowych, regionalistów, popularyzatorów łącznie z instytucjami, stowarzyszeniami i muzeami. Od 1993 r. zrezygnowano z przyznawania nagród zagranicznych dla polonijnych zespołów i działaczy ze względu na wycofanie się z prac komisji przedstawicieli Towarzystwa „Polonia” (Wspólnota Polska).
Wokół nagrody rozwijały się inne działania organizacyjno-wydawnicze. Uroczystościom wręczania nagród starano się nadać bogatą oprawę z udziałem przedstawicieli różnych ministerstw, urzędów, prasy, radia, TV. Urządzano wystawy muzealne, organizowano występy zespołów regionalnych. Wybrano bardzo pożyteczną formę organizowania uroczystości wręczania nagród w różnych miastach i w ośrodkach: w muzeach, w Domach Kultury. Dwie pierwsze edycje nagrody przejętej przez MTK zorganizowane były w Warszawie (Państwowe Muzeum Etnograficzne), ale już od 1988 r. nagrodę wręczano w innych miastach: w Siedlcach, Radomiu, Przysusze, Otrębusach-Karolinie, Skierniewicach, Węgrowie. Uroczystościom wręczania nagród towarzyszyły wystawy muzealne. Nie były to tylko wystawy prac laureatów, ale i ekspozycje tematyczne. Odnotować należy wyjątkową wystawę w Muzeum Wsi Radomskiej w 1989/1990 „Dzieło Oskara Kolberga w sztuce ludowej”, będącą wynikiem konkursu zorganizowanego z okazji setnej rocznicy śmierci O. Kolberga, wystawę malarstwa plastyków zrzeszonych przy MTK „Śladami Kolberga” zorganizowaną w Muzeum w Przysusze - obie bezpośrednio związane z patronem nagrody. W 1996 r. zaprezentowano wystawę „Historia i wiara. Dzieje biblijne i historia Polski w sztuce ludowej” w nowo otwartym Muzeum Sztuki Ludowej w Otrębusach z okazji goszczenia laureatów nagrody im. O. Kolberga w siedzibie Państwowego Zespołu Pieśni i Tańca „Mazowsze” w Karolinie (gdzie chyba po raz ostatni uczestniczyła Pani Mira Zimińska-Sygietyńska, odznaczona wówczas symboliczną odznaką MTK). W 2001 r. Węgrowski Ośrodek Kultury zaprezentował, oprócz prac laureatów, piękną wystawę dywanów dwuosnowowych z ośrodka węgrowskiego. Oczywiście coroczne wystawy prac laureatów nagrody były zawsze okazałe. Często były to retrospektywne przeglądy twórczości poszczególnych twórców oparte o zbiory własne i muzealne, niekiedy pozyskiwane z całej Polski. Uroczystości wręczania nagród z wystawami sztuki ludowej i występami zespołów folklorystycznych cieszyły się zawsze dużą popularnością i ożywiały życie kulturalne różnych miejscowości na Mazowszu.
Drugim niewątpliwym osiągnięciem nagrody im. Oskara Kolberga były wydawnictwa. W MTK powstała cenna książka – album „Oskary Kolberga. Katalog Laureatów nagrody imienia Oskara Kolberga w uznaniu Zasług dla Kultury Ludowej 1974-1996”, Warszawa 1997. Była to praca zespołowa podsumowująca pełny dorobek nagrody do 1996 r. swoisty dokument biograficzny laureatów, gdzie oprócz danych z życiorysów i działalności twórczej znalazły się ogólniejsze informacje o osiągnięciach kulturalno-oświatowych i naukowych różnych środowisk i regionów.
Kontynuacją tego wydawnictwa były kolejne katalogi – foldery wydawane, co rok z okazji uroczystości wręczania nagród. W MTK ukazało się kilka takich broszur za lata 1997-2001. Dobrze, że tę inicjatywę wydawniczą podtrzymuje Muzeum w Przysusze, bo dzięki temu mamy ciągłość informacji o przyznawanych nagrodach. Jednakowo jubileusz XXX-lecia powinien być inspiracją do wydania nowego, zbiorczego katalogu.
W 2002 r. organizację przyznawania nagrody im. Oskara Kolberga przejęło Muzeum im. Oskara Kolberga w Przysusze, Oddział Muzeum Wsi Radomskiej w Radomiu. Była to nadzwyczaj szczęśliwa decyzja Ministerstwa Kultury by tę nagrodę na stałe związać z Muzeum im. O. Kolberga, które statutowo powołane było do gromadzenia i popularyzowania wszelkich pamiątek i dokumentacji po Oskarze Kolbergu i związanych z tym badaczem innych działań.
Od kilku lat zachowuje się stały skład współorganizatorów: Ministerstwo Kultury, Mazowieckie Towarzystwo Kultury, Fundacja „Cepelia”, Stowarzyszenie Twórców Ludowych. Fundatorami nagrody pozostały Ministerstwo Kultury, Fundacja „Cepelia”, Polskie Radio, Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego. Również od kilku lat zachowane są wypracowane przez Zespół Muzeum im. O. Kolberga w Przysusze pod kierownictwem Katarzyny Markiewicz formy organizacyjne przyznawania nagród i wydawnictwa (zaproszenia, foldery).
Spoglądając na pierwsze XXX-lecie istnienia nagrody im. Oskara Kolberga trudno nie oprzeć się zdumieniu a zarazem zadowoleniu, że tak wiele zdołano zrobić dla spopularyzowania postaci O. Kolberga jako badacza kultury ludowej XIX wieku i jego wielkiego dzieła oraz dla podtrzymania tradycyjnej, regionalnej kultury ludowej w jej różnych przejawach, wzbogacenia dzięki niej kultury narodowej, co obecnie ma pierwszorzędne znaczenie dla utrzymania własnej tożsamości kulturowej w „globalizującym” się świecie!
Opr. Prof. Marian Pokropek i Agnieszka Pokropek-Świderska
__________________________________________
Marian Pokropek, Agnieszka Pokropek-Świderska, XXX edycja Nagrody im. Oskara Kolberga „Za zasługi dla kultury ludowej”, Katalog Nagrody im. Oskara Kolberga „Za zasługi dla kultury ludowej”, red. K. Markiewicz, Przysucha 2005, s.3-13.
otwórz menu
