Powiada się, że poeta to człowiek, który widzi i słyszy więcej. Swym słowem otwiera na piękno i prawdę świata, wyrywa człowieka z letargu monotonii życia, kierując jego spojrzenie ku temu co ważne i istotnie. „Bez artysty – jak wywodził ks. Józef Tischner ludzie chodziliby jak we śnie, i zawsze byliby tam gdzie nie trzeba. Bóg stworzył świat, jego prawdę, a artysta robi z tego świata, i z tej prawdy dar dla ludzi. Krząta się kolo tego, żeby ta prawda i ten boski świat trafiły w oko i w ucho ludzkie, a poprzez oko i przez ucho – do serca".

Do artystów słowa, którzy otwierają oczy ku widzeniu i uszy ku słyszeniu należy niewątpliwie Franciszek Łojas Kośla poeta chłopski, publicysta, działacz regionalny, kronikarz dziejów Podhala i jego kultury. To jeden z najwybitniejszych podhalańskich twórców piszących w gwarze, który od ponad 50 lat wygrywa na strunach swej poezji pieśń o góralskim świecie, pragnąc ocalić jego cząstkę dla potomnych.

Franciszek Łojas Kośla urodził się 20 października 1946 roku w miejscowości Poronin leżącej na ternie Skalnego Podhala. Przyszedł na świat jako drugie dziecko Franciszka i Ludwiki z domu Bafia. Wychowywał się w tradycyjnej, wielopokoleniowej rodzinie góralskiej, gdzie praca na gospodarstwie i modlitwa wyznaczały rytm codziennego życia, przeplatany od święta czasem odpoczynku, góralskiej gawędy i przyśpiewki. Rodzinny dom, wypełniona gwarem izba, unoszący się rano śpiew godzinek, postaci najbliższych, ale także najbliższy krajobraz: drzewa rosnące w zagrodzie, łąki i pola oraz widok na surowe szczyty Tatr tworzyły pierwszy świat, w którym rosła i dojrzewała dusza przyszłego poety. W wieku siedmiu lat Franciszek rozpoczął naukę w szkole podstawowej w Poroninie. Po jej ukończeniu w 1960, pozostał w domu, prowadząc gospodarstwo rolne, które odziedziczył po swym ojcu. Doglądając „gazdówki” w 1966 roku podjął pracę jako dziewiarz w Spółdzielni Pracy „Współpraca” w Poronienie, a następnie w Zakopiańskich Warsztatach Wzorcowych „Cepelia”, gdzie zajmował się zdobnictwem i ornamentyką wyrobów drewnianych.

Swe pierwsze wiersze zaczął pisać w połowie lat 60. XX wieku. Jak sam przyznał, bramą do świata poezji stały się książki, w których rozczytywał się jako nastolatek wypasając owce na pobliskich pastwiskach. Lektura książek rozbudziła w nim poetycką wyobraźnię i wyzwoliła potrzebę tworzenia. W ukształtowaniu artystycznej drogi F. Łojasa Kośli ważną rolę odegrał Andrzej Skupień Florek, znany ówcześnie podhalański poeta, który rozpalił w nim na dobre „żar tworzenia”. Równie istotne dla początkującego poety z Poronina były spotkania oraz warsztaty literackie prowadzone przez krakowskiego poetę i znawcę góralszczyzny Tadeusza Staicha. To właśnie wtedy Kośla związał się środowiskiem podhalańskich poetów ludowych i zakopiańskich literatów. Wstąpił do Klubu Literackiego przy Związku Literatów Polskich w Zakopanem. W 1971 został członkiem Stowarzyszenia Twórców Ludowych. Włączył się także w działalność regionalną wstępując w 1974 roku w szeregi Związku Podhalan – najstarszej ogólnopodhalańskiej organizacji regionalnej. Ważnym okresem w jego życiu był kilkuletni pobyt w Stanach Zjednoczonych i przynależność do Związku Podhalan w Północnej Ameryce. Doświadczenia na ziemi Waszyngtona, kiedy dotykał „dna emigracyjnej tułaczki” znalazły swe odbicie w amerykańskich utworach poety, które przybrały charakter buntu i apelu o silnym przesłaniu moralnym.

Poezja jest mnom, bo siedzi we mnie, poezja to miełość do ludzi, do mojej małej ojcyzny. Twórczość Łojasa Kośli wyrasta z głębokiej więzi z rodzinną ziemią i całą podhalańską wspólnotą. Zakorzeniona jest w wartościach wyniesionych z ojcowskiego domu, ukształtowanych na fundamencie wiary chrześcijańskiej i regionalnej tradycji. Bóg, człowiek, ojcowizna i jej dziedzictwo to filary jego poetyckiego przesłania nasyconego społecznym zaangażowaniem. F. Łojas Kośla wierzy w sprawczą moc słowa. Podążając ścieżką wyznaczoną przez podhalańskich regionalistów pragnie słowem służyć rodnej ziemi, budować jej kulturę i kształtować ludzkie charaktery. W swych utworach nie tylko utrwala piękno i specyfikę dawnego świata, ale także porusza sprawy i problemy aktualne. Wzywa rodaków do twórczego wysiłku, pragnie wyrywać z letargu pospolitości i banalności, które wdzierają się wraz z kulturą konsumpcjonizmu. Przypomina o podstawowych wartościach, jak dobro, miłość, solidarność, szacunek, odpowiedzialność. Nawołuje do krytycznej refleksji nad życiem, zachęcając swych braci do czerpania ze źródła „rodowego dziedzictwa”. Pragnie, by to dziedzictwo stało się zaczynem twórczej pracy na rzecz wszechstronnego rozwoju Podhala i budowania solidarności grupowej.

F. Łojas Kośla to poeta o wybitnej indywidualności. Przez lata wypracował oryginalny warsztat literacki, formę i język, w którym wyraża swe myśli. Swe utwory pisze w gwarze i języku ogólnym, niemniej to „mowa ojców” będąca symbolem więzi z tradycją przodków jest dla poronińskiego poety podstawowym środkiem artystycznej wypowiedzi. W niej wypowiada się najpełniej i najpiękniej. Często odgrzebuje zapomniane archaizmy, delektuje się ich urodą i tworzy zaskakujące świeżością metafory, epitety, porównania. Plastycznym słowem wyczarowuje „starodawny czas”, odmalowuje obrazy minionego świata z całym bogactwem obrzędów, wierzeń i zwyczajowych zachowań. W gwarze dzieli się też refleksją nad tajemnicą życia i fenomenem istnienia oraz formułuje swe społeczne apele i odezwy. Jak zauważyła profesor Anna Mlekodaj poeta z Poronina w swych wierszach „buduje gwarze podhalańskiej żywe pomniki”.

F. Łojas Kośla jest twórcą wszechstronnym. Jego bogaty dorobek literacki obejmuje utwory poetyckie, teksty publicystyczne, szkice etnograficzne, opracowania z zakresu historii regionu, utwory sceniczne oraz tradycyjne przyśpiewki. Wiele miejsca w swym pisarstwie poświęca zagadnieniom związanym z podhalańskim ruchem regionalnym. Przybliża postaci i wydarzenia, które kształtowały dzieje i kulturę Podhala. Jest także dokumentalistą. Gromadzi materiały z zakresu folkloru słownego, dokumenty urzędowe. Tworzy glosariusze gwary podhalańskiej. W swoim archiwum posiada cenny zbiór starych fotografii oraz listów podhalańskich emigrantów. Część swych materiałów, m.in. zbiór 750 przyśpiewek oraz słownik liczący ok. 1100 haseł gwarowych przekazał dr Witoldowi Paryskiemu, autorowi Wielkiej Encyklopedii Tatrzańskiej.

Literacką twórczość poeta z Poronina łączy z aktywną postawą społeczną. Angażuje się w działalność lokalnych instytucji kultury, stowarzyszeń i zespołów. Pisze dla nich okolicznościowe teksty, programy, scenki rodzajowe, dialogi oraz przyśpiewki. Jego współpraca z zespołem „Regle” z Poronina zaowocowała w 2010 roku powstaniem opery góralskiej „Naski świat” , która została entuzjastycznie przyjęta przez podhalańskich odbiorców i media. Kilka miesięcy po tym wydarzeniu, Łojas Kośla rozpoczął pracę nad librettem do opery pt. Ojciec Święty Jan Paweł II na Podhalu. Dzieło reżyserowane w dwóch niezależnych grupach w Polsce i w Stanach Zjednoczonych zaprezentowano m.in. w Teatrze Narodowym w Warszawie, Operze Krakowskiej, Teatrze Capranica w Rzymie oraz w Copernicus Center w Chicago.

Wiersze i teksty publicystyczne F. Łojasa Kośli publikowane były w wielu czasopismach w Polsce i za granicą, m.in. w „Twórczości Ludowej”, „Dzienniku Polskim”, „Zorzy”, „Głosie Młodzieży”, Podhalance”, „Halach i Dziedzinach” (Polska), Tatrzańskim Orle”, „Dzienniku Związkowym (USA), Głosie Katolickim (Francja) czy też „Związkowcu” (Kanada), a także okolicznościowych wydawnictwach, m.in. w pamiętnikach sejmowych Związku Podhalan w Ameryce Północnej. Jego liryki znalazły się w zbiorowych opracowaniach i antologiach poezji: Wieś Tworząca (1987 i 1990), Gruszo polna graj na wietrze (1980), Ojczyzna (1987), Młodnik, (1987), Wołanie z ziemi (1991), Nuty serdeczne (1997), Poezja Gór (1996), Sursum Corda (2000), Kwietno Pani (2015). Twórczość poety była przedmiotem naukowych omówień profesor Anny Brzozowskiej-Krajki oraz profesor Anny Mlekodaj.

W swym dorobku F. Łojas Kośla ma także indywidualne, autorskie publikacje. Należą do nich tomiki wierszy: Góralskie paciorki (1983), Góralsko kolęda (1984), Śpiewkę osotać (1987), Prowadź przez życie (1998) oraz obszerny tom utworów poetyckich Umiłowanie (2005). Ważną pozycją o charakterze historyczno-etnograficznym jest opracowanie pt. Rodowe dziedzictwo – genealogia rodu Łojasów Koślów na tle dziejów wsi Poronin (2004). Oprócz genealogii zawiera ono także notatki etnograficzne, zbiory przyśpiewek, przysłów, przepowiedni,oraz słownik wyrazów gwarowych. Poeta z Poronina jest laureatem kilkudziesięciu literackich konkursów o zasięgu regionalnym, ogólnopolskim, i międzynarodowym. Jego wiersze znalazły się trzykrotnie w finale amerykańskiego konkursu organizowanego przez National Library of Poetry. Wyróżnione utwory w tłumaczeniu Wiesława Krajki zostały zamieszczone w wydawanych w Stanach Zjednoczonych antologiach poezji: Where Dreas Begin (1993); The Space Between (1994), The Corning of Dawn (1995). Swe utwory Kośla prezentował na antenie Polskiego Radia oraz regionalnego „Radia Alex”. Występował też w audycjach radiowych w Chicago emitowanych przez polonijne rozgłośnie „Na góralską nutę” oraz „Radio Podhalańskie”. W 1984 roku Telewizja Polska zrealizowała film dokumentalny pt. Umiłowanie poświęcony działalności twórczej poety. Jego utwory sceniczne Naski Świat oraz Ojciec Święty Jan Paweł II na Podhalu w wykonaniu podhalańskich artystów zostały zarejestrowane na płytach DVD.

Za swą działalność literacką i społeczną pracę na rzecz rozwoju regionalnej kultury był wielokrotnie wyróżniany i nagradzany. Jest laureatem prestiżowych nagród, m.in.; Wojewody Nowosądeckiego 1984; dyrektora Wojewódzkiego Wydziału Kultury i Sztuki w Nowym Sączu 1985, Senatora RP Franciszka Bachledy Księdzulorza 1997; Zarządu Głównego Stowarzyszenia Twórców Ludowych w Lublinie 2000. Został uhonorowany tytułami „Zasłużony dla kultury podhalańskiej”, „Zasłużony dla Związku Podhalan” oraz „Zasłużony dla Gminy Poronin”.

W 2017 roku F. Łojas Kośla otrzymał Medal Zasłużony Kulturze – Gloria Artis, nadany przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego za zasługi na rzecz ochrony rodzimego dziedzictwa. Medal wręczony został poecie w czasie uroczystości 90-lecia oddziału Związku Podhalan w kwietniu bieżącego roku. Pięknym dopełnieniem nagród i wyróżnień jest szacunek, jakim darzą poetę z Poronina jego rodacy. F. Łojas Kośla jest twórcą znanym i cenionym. Jego utwory w opracowaniu podhalańskich zespołów ujęte w formę góralskiej pieśni przenikają do społecznego krwioobiegu. Poruszają serca, pobudzają do refleksji, są źródłem estetycznych doznań, a nade wszystko jednoczą górali, uświadamiając im wartość rodzimej tradycji.

Stanisława Trebunia-Staszel