Badaczki i animatorki kultury litewskiej na Suwalszczyźnie; prowadzą muzeum etnograficzne, organizują spektakle obrzędowe i warsztaty rękodzieła, publikują prace naukowe.

Puńsk, Suwalszczyzna, woj. podlaskie

Aldona Wojciechowska i Anastazja Sidor – prywatnie siostry, z domu Aleksa – od dekad niezłomnie działają na rzecz zachowania i popularyzacji litewskiej kultury etnicznej na terenie Sejneńszczyzny. Ich wspólne zaangażowanie w badania terenowe, gromadzenie eksponatów, prowadzenie warsztatów, organizowanie wydarzeń kulturalnych oraz działalność w Stowarzyszeniu Litewskiej Kultury Etnicznej w Polsce miało fundamentalne znaczenie dla przetrwania i rozwoju tradycji mniejszości litewskiej w regionie Puńska i Sejn. Obie, każda w swojej dziedzinie, wniosły ogromny wkład w dokumentowanie, odtwarzanie i przekazywanie młodemu pokoleniu bogactwa litewskiego folkloru, przyczyniając się do budowania silnej tożsamości kulturowej.

Aldona Wojciechowska

Aldona Wojciechowska urodziła się w 1952 roku we wsi Wojtokiemie koło Puńska w rodzinie Jana i Bronisławy Aleksów. Jest absolwentką Liceum z Polskim i Litewskim Językiem Nauczania w Puńsku. W 1976 roku ukończyła edukację techniczną na Uniwersytecie Warszawskim, a trzy lata później na Instytucie Pedagogicznym w Opolu. W tym samym roku rozpoczęła pracę w placówkach oświatowych w Puńsku. W 1991 roku ukończyła studia podyplomowe na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu, gdzie pod kierunkiem profesor Teresy Karwowskiej napisała pracę dyplomową „Tańce i korowody oraz strój tradycyjny z okolic Puńska i Sejn”. Tematyka pracy była ściśle związana z jej działalnością społeczną i edukacyjną, obejmującą organizację dorocznych świąt kalendarzowych i prowadzenie zajęć z zakresu sztuki tradycyjnej (między innymi wykonywanie słomianych pająków, malowanie pisanek, tworzenie palm, tkanie krajek). W 2002 roku ukończyła również kurs dla przewodników po województwie podlaskim, co wykorzystuje w swojej pracy z młodzieżą i turystami.

Od 1977 roku prowadzi własne badania terenowe, dokumentując pieśni ludowe, tańce, korowody oraz zbierając materiały dotyczące zwyczajów i obrzędów rodzinnych (weselnych, pogrzebowych), świąt kalendarzowych (Zapusty, Wielkanoc – „Chodzenie po Alleluji”, Noc Świętojańska, Zielna) i prac polowych. Od 1996 roku gromadzi eksponaty związane z twórczością ludową regionu, które prezentuje w założonym przez siebie muzeum etnograficznym „Stara Plebania”. W 1989 roku wspólnie z grupą studencką z Uniwersytetu Warszawskiego w Toruniu prowadziła badania etnochoreologiczne na terenie Sejneńszczyzny. Przez dziesięć lat była członkiem Polskiego Towarzystwa Etnochoreologicznego, gdzie opisywała litewskie tańce i korowody do biuletynu etnochoreologicznego.

Aldona Wojciechowska jest założycielką kilku działających do dziś zespołów folklorystycznych, między innymi grupy śpiewaczej i muzykującej pod nazwą „Šalcinukas”, zespołu folklorystycznego dla seniorów „Gimtinė” oraz zespołu śpiewającego unikalne litewskie pieśni sutartinės (wpisane na listę niematerialnego dziedzictwa UNESCO) działającego pod nazwą „Saulalės”. Zorganizowana przez nią wystawa „Tkaniny tradycyjne” (1996) zapoczątkowała powstanie społecznego muzeum w Puńsku, obecnie funkcjonującego jako „Stara Plebania”. W 2020 roku, po remoncie obiektu, utworzyła w nim działy tematyczne: „Z życia parafii”, „Sztuka obrzędowa” oraz wystawy czasowe, dbając o autentyczność miejsca.

W 1997 roku założyła Stowarzyszenie Litewskiej Kultury Etnicznej w Polsce, pełniąc nieprzerwanie funkcję prezesa przez 25 lat. Pozyskiwała fundusze na bieżącą działalność, organizację imprez artystycznych i funkcjonowanie zespołów. Przez całe swoje życie zawodowe prowadziła liczne warsztaty sztuki ludowej dla młodzieży szkolnej z Puńska (1998–2018), nauczycieli (2005) oraz młodzieży z Polski i Litwy (2008–2022). W 2014 roku została opiekunem pracowni rękodzielniczej „Šimtavirvis”, gdzie uczyła technik tkackich, wiązania pająków ze słomy i odtwarzania elementów stroju ludowego z powiatu sejneńskiego.

Jest autorką wielu scenariuszy obrzędowych, między innymi „Zakończenie żniw na dworze w Krasnogrudzie” (2010), scenariusza na Zapusty oraz obrzędu związanego z Wielkanocą „Chodzenie po Alleluji” (filmowanego dla Telewizji Białystok i prezentowanego w Ambasadzie Republiki Litwy w Warszawie). Od lat 80. XX wieku organizuje obchody tradycyjnej Nocy Świętojańskiej, a od 2006 roku w ramach Stowarzyszenia odbywa się Międzynarodowy Festiwal Folklorystyczny „Zielna” oraz wydarzenie plenerowe „Na Anny” związane z pierwszym pokosem i pierwszym chlebem.

Jest również autorką wielu wystaw lokalnych, między innymi wystaw pisanek (1983, 1996), „Tkaniny tradycyjne” (1996), „Strój tradycyjny” (2000), „Z kufra babuni” czy „Len zdobi i ubiera”. Od 1998 roku inicjuje i corocznie organizuje w Puńsku i Sejnach wystawę-konkurs wielkanocnej sztuki obrzędowej. Jej działania obejmują także wystawy wyjazdowe związane z regionalną sztuką ludową, prezentowane między innymi w Kownie (1989), Taurogach (1999), Węgorzewie (2001), Wilnie (2004) oraz Ambasadzie Litewskiej w Warszawie (2005).

Anastazja Sidor

Anastazja Sidor z domu Aleksa urodziła się w 1958 roku. Jest absolwentką Liceum z Polskim i Litewskim Językiem Nauczania w Puńsku. Studia na Uniwersytecie Warszawskim na kierunku etnografia ukończyła w 1982 roku, pisząc pracę magisterską na temat obrzędowości weselnej regionu Suwalszczyzny pod kierunkiem profesora Mariana Pokropka. Po studiach, w latach 1982–2013, pracowała w Szkole Podstawowej z Litewskim Językiem Nauczania w Nowinikach, przez wiele lat pełniąc obowiązki dyrektora. W latach 2014–2022 sprawowała opiekę nad Muzeum Etnograficznym „Stara Plebania” w Puńsku, gdzie organizowała wystawy stałe i czasowe, między innymi dotyczące 420-lecia parafii Puńsk, serwet i prac rękodzieła. Obecnie jest przewodniczką po muzeum etnograficznym, a od 2012 roku, po uzyskaniu formalnych kwalifikacji, również przewodnikiem po województwie podlaskim.

W latach 2008–2013 opiekowała się grupami studentów historii z Uniwersytetu Pedagogicznego w Wilnie, z którymi inwentaryzowała eksponaty w trzech puńskich placówkach muzealnych: Muzeum „Stara Plebania”, Skansen – Zagroda Litewska w Puńsku oraz Muzeum Etnograficzne Józefa Vainy. W latach 1998–1999 współpracowała również z Muzeum Kultury Ludowej w Węgorzewie, dla którego zbierała informacje etnograficzne na temat wsi w gminie Sejny.

Anastazja Sidor od wielu lat pełni funkcję wiceprzewodniczącej Stowarzyszenia Litewskiej Kultury Etnicznej w Polsce. W latach 1998–2013 była współorganizatorem Wystawy i Konkursu Wielkanocnego. Przez kolejne dziesięć lat była organizatorem Konkursu i Wystawy Wielkanocnej oraz innych tradycyjnych uroczystości, między innymi Nocy Świętojańskiej, festiwalu folklorystycznego „Zielna” oraz spotkań adwentowych. Jej współpraca z twórcami regionalnymi zaowocowała dwiema wystawami twórczości w skansenie w Puńsku (2010) i w muzeum „Stara Plebania” (2024).

W 1984 roku, wraz z rzeźbiarzem Zenonem Knizą, była inicjatorką i współorganizatorką Pierwszego Jarmarku sztuki ludowej w Puńsku. Jarmarki te, z kilkuletnią przerwą, są organizowane w Puńsku do dnia dzisiejszego. Od 2014 roku należy do zespołu folklorystycznego „Gimtinė”, który wykonuje pieśni regionalne oraz odtwarza ludowe obrzędy wielkanocne, żniwne, świętojańskie, bożonarodzeniowe i inne.

Witold Jan Boćwiński