Organizacja działająca od 1910 roku, przyczyniająca się do kultywowania tradycji muzycznych na Śląsku, integrująca ponad trzysta zespołów, prowadząca festiwale i szkolenia podnoszące poziom chórów i orkiestr

Katowice, Śląsk, woj. śląskie

Pierwsze udokumentowane śpiewy chóralne na Śląsku datowane są na drugą połowę XIX wieku, z najwcześniejszą wzmianką prasową z 1849 roku o występie polskiego chóru w Piekarach Śląskich. Na przełomie wieków aktywność zorganizowanych zespołów śpiewaczych, jak „Lutnia” czy „Silesia”, dynamicznie rosła. W 1909 roku na Zadolu zorganizowano pierwsze Śląskie Święto Pieśni z udziałem ośmiu chórów. W celu ochrony przed restrykcjami, 18 kwietnia 1910 roku powołano w Bytomiu Związek Śląskich Kół Śpiewaczych – pierwsze górnośląskie zrzeszenie obejmujące także Śląsk Opolski, Cieszyński i Zaolzie. Jego założyciel, aptekarz Michał Wolski, przedstawił statut autorstwa Kazimierza Czapli, pierwszego polskiego adwokata na Górnym Śląsku.

Po podziale Śląska w 1922 roku związek rozpadł się na dwa zarządy: niemiecki (129 kół) i polski, przyjmujący nazwę Związek Kół Śpiewaczych Województwa Śląskiego z siedzibą w Katowicach (225 zespołów). Do pierwotnej nazwy ZŚKŚ powrócono w 1925 roku. Wspólnym prezesem pozostawał Michał Wolski, a sekretarzem Jan Fojcik. Śpiewacy ze Śląska aktywnie uczestniczyli w ogólnopolskich i wszechsłowiańskich zjazdach śpiewaczych w Poznaniu w latach 1924 (660 osób) i 1928 (dwa i pół tysiąca osób). Prezes ZŚKŚ Stefan Marian Stoiński dyrygował zbiorowymi chórami. Z jego inicjatywy w 1930 roku w Katowicach odsłonięto pomnik Stanisława Moniuszki, ufundowany ze składek śląskich śpiewaków.

Okres powojenny był trudny. W 1949 roku, na mocy dekretu Bolesława Bieruta, ZŚKŚ włączono do Zjednoczenia Polskich Zespołów Śpiewaczych (ZPZŚ). Centralizacja zarządzania kulturą spowodowała drastyczny spadek liczby chórów na Śląsku – z 235 do 55 w latach 1949–1982. Inaczej rozwinęły się orkiestry dęte; od 1950 roku, dzięki Mieczysławowi Kosewskiemu, powstał Związek Amatorskich Orkiestr Dętych w Katowicach. Do 1987 roku ich liczba wzrosła do 167, głównie dzięki wsparciu przemysłu. Orkiestry włączono do ZPZŚ, zmieniając jego nazwę na Zjednoczenie Polskich Zespołów Śpiewaczych i Instrumentalnych. Mimo to, śpiewaczy ruch muzyczny przetrwał dzięki lokalnym imprezom. W okresie komunizmu Związek działał jako terenowy Oddział Śląski Polskiego Związku Chórów i Orkiestr (OŚ PZChiO), co hamowało rozwój amatorskiego życia śpiewaczego.

Działalność stowarzyszenia ożywiła się w 1983 roku po wizycie Jana Pawła II, podczas której 1120 osób powitało go pieśnią na lotnisku Katowice-Muchowiec. Zorganizowano też Pierwszy Ogólnopolski Festiwal Polskiej Pieśni Chóralnej. Lata 90. to szeroka skala imprez, w tym trzy pielgrzymki chórów i orkiestr do Watykanu (1991–1995), w których wzięło udział łącznie dwa i pół tysiąca osób. W 1993 roku zainaugurowano Adorację Chórów i Orkiestr Górnego Śląska w Panewnikach oraz Śląskie Święto Pieśni Chóralnej „Trojok Śląski”. W 1995 roku powstał Pierwszy Festiwal Pieśni Maryjnej „Magnificat”. Od 1999 roku Związek organizuje Górnośląskie Prezentacje Chórów i Orkiestr w Chorzowie. W 1996 roku ustanowiono Międzynarodową Nagrodę imienia Stanisława Moniuszki i utworzono Śląską Bibliotekę Muzyczną. Ukoronowaniem 90 lat działalności był Zjazd Chórów Środkowej Europy w 2000 roku oraz powołanie Konfraterni Najstarszych Chórów i Orkiestr Województwa Śląskiego. Kontynuowano integrację poprzez Ogólnopolskie Zloty Chórów i Orkiestr w Licheniu (2005, 2007, 2009), gromadząc około pięciu tysięcy śpiewaków i muzyków.

Rok 2009 to powrót do autonomii. Na Walnym Zjeździe pod przewodnictwem Romana Warzechy podjęto decyzję o oddzieleniu od PZChiO i powołaniu samodzielnego Śląskiego Związku Chórów i Orkiestr. Stulecie działalności w 2010 roku świętowano już jako niezależne stowarzyszenie, inaugurując jubileusz Koncertem Galowym w Katowicach. Powołano nowe cykliczne imprezy, w tym Festiwal Pieśni Eucharystycznej „O Salutaris Hostia”. W 2017 roku ŚZChiO otrzymał Nagrodę Unii Chórów Czeskich za współpracę przy „Trojoku Śląskim”. W 2021 roku odsłonięto popiersie Józefa Świdra w Galerii Artystów w Katowicach.

Po rezygnacji Prezesa Romana Warzechy w 2022 roku, nowym prezesem została Weronika Czech – pierwsza kobieta na tym stanowisku. Ustanowiono funkcję koordynatora do spraw organizacji i promocji, którą objął Kamil Gojowy. W listopadzie 2022 roku odbyło się XV Śląskie Święto Pieśni Chóralnej „Magnificat”, obejmujące Pierwszy Ogólnopolski Konkurs Chóralny. Zamówiono kompozycję festiwalową – „Wielbi dusza moja Pana” Jana Krutula. Rok 2023 był pierwszym pełnym rokiem działalności nowego Zarządu, który powołał program wolontariatu stałego („Sprawczość”, „Płynność”, „Czytelność”, „Widoczność”) tworzący Radę Młodych. W lutym 2024 roku ŚZChiO został członkiem Europejskiego Stowarzyszenia Chóralnego (ECA).

Rok 2024 rozpoczął się staraniami o wpis Tradycji kulturowych amatorskich zespołów śpiewaczych w Polsce na Krajową Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego. Kontynuowano rozwój czasopisma „Śpiewak Śląski”, z Karoliną Kopacz jako nowym redaktorem naczelnym. Zorganizowano Piątą Noc Chórów w Rudzie Śląskiej (wspartą programem grantowym Unii Europejskiej), projekt „Głosy Europejskiego Miasta Nauki Katowice 2024” oraz „Eksperyment Kolędowy – Akademia ŚZChiO”. ŚZChiO był partnerem Szóstego Metropolitarnego Festiwalu Chóralnego i zainicjował Pierwsze Katalogi Archiwum Historii Mówionej. Rok 2025 to jubileusz 115 lat działalności Związku i 105. rocznica powstania „Śpiewaka Śląskiego”.

Od 2022 roku, w ramach „Nowego Otwarcia”, Śląski Związek Chórów i Orkiestr, poprzez liczne partnerstwa (między innymi z kampanią „Muzyka-Wsparcie Osób w Depresji”), znacząco zaznaczył swoją obecność w regionie. W minionych trzech latach do Związku dołączyło 16 chórów i 3 orkiestry, zwiększając liczbę członków do około trzech tysięcy osób. Zarząd Główny aktywnie współpracuje z Radą Młodych, Zarządami Okręgów i zrzeszonymi Zespołami, a także z Oddziałem Bielskim PZChiO. Wszystkie działania Związku — podejmowane wspólnie z członkami, partnerami i sympatykami — służą jednemu celowi: budowaniu wspólnoty opartej na tożsamości kulturowej, współpracy i radości wspólnego muzykowania.

Kamil Gojowy