Gawędziarz, pisarz i depozytariusz gwary warmińskiej; autor ponad dwustu gawęd oraz elementarza i słownika gwary warmińskiej, propaguje tradycje Warmii w całym kraju

Olsztyn, Warmia, woj. warmińsko-mazurskie

Edward Cyfus urodził się 3 października 1949 roku w Dorotowie, w powiecie olsztyńskim, w rodzinie Warmiaczki i Mazura. Jego pierwszym językiem był niemiecki, a mówić po warmińsku nauczył się od dziadków.

W swoim życiu podejmował się różnych zajęć – był kelnerem, inspektorem kulturalno-oświatowym, kierownikiem hotelu i stołówki, a nawet przez krótki czas gońcem. W 1981 roku, tuż przed ogłoszeniem stanu wojennego, wyjechał do Niemiec. Tam pracował m.in. w wytwórni instrumentów perkusyjnych, w koncernie chemicznym Merck, a następnie w firmie fonograficznej. Jednocześnie prowadził swoją kapelę i występował z zespołem grającym muzykę country. W 1992 roku powrócił do Polski, ponieważ nie chciał wiązać przyszłości z Niemcami, gdzie nie czuł się jak u siebie. W Olsztynie pracował w Polsko-Niemieckim Centrum Młodzieży jako kierownik administracyjny, a następnie szef restauracji. Później objął stanowisko inspektora ds. promocji i kultury w Urzędzie Gminy w Purdzie.

Pobyt w Niemczech pozwolił mu spojrzeć na kwestie tożsamości z nowej perspektywy. Z dystansem zastanawiał się nad znaczeniem bycia Warmiakiem, Niemcem, Niemcem urodzonym w Polsce. Refleksje te zrodziły w nim potrzebę działania – ocalenia resztek gwary warmińskiej i popularyzowania tej odmiany terytorialnej polszczyzny wśród mieszkańców regionu. Wybrał oryginalną drogę: w latach 1998–2003 wygłaszał cotygodniowe gawędy w gwarze warmińskiej na antenie Radia Olsztyn. Zostały one opublikowane w zbiorze Po naszamu. Do 2003 roku gawędy te ukazywały się również w „Gazecie Olsztyńskiej”. Radiowe opowieści Edwarda Cyfusa przyczyniły się do upowszechnienia i w pewnym sensie nobilitacji gwary warmińskiej, przywracając ją do łask.

W latach 2007–2008 prowadził autorski magazyn warmiński Warnijo w TVP 3 Olsztyn, w którym rozmawiał z mieszkańcami regionu. Na początku lat dwutysięcznych był jednym z inicjatorów pierwszego Warmińskiego Kiermasu Tradycji, Dialogu, Zabawy w Bałdach – wydarzenia promującego folklor regionu. Dzięki jego staraniom w 2010 roku udział w kiermasie wziął Wielki Mistrz Zakonu Krzyżackiego dr Bruno Plater. Z jego inicjatywy, we współpracy z Herbertem Monkowskim, powstał w 2006 roku Trakt Biskupi w Bałdach. Jeden z głazów, upamiętniający biskupa warmińskiego Jana Wydżgę, został współufundowany przez Cyfusa.

W swojej twórczości potrafił wykorzystać doświadczenia własne i swojej rodziny do ukazywania losów Warmiaków. Jego teksty o charakterze wspomnieniowym umożliwiały wielu mieszkańcom regionu odnalezienie w nich własnej historii. W 2003 roku ukazała się pierwsza część warmińskiej sagi A życie toczy się dalej, kolejne tomy opublikowano w 2006 i 2010 roku (w 2014 wydano wznowienie). Kompendium wiedzy o dawnej wsi warmińskiej stanowiły publikacje Moja Warmia (2012) i Kele wsi chałupa (2018).

Edward Cyfus nie ograniczał się do roli strażnika pamięci, choć i w tej dziedzinie miał znaczące osiągnięcia. Świadczyły o tym pozycje biograficzne: Niezłomny Warmiak. Infuat Abelard Zink, Pobiegnij moją drogą. Opowieść biograficzna o Warmiaku Herbercie Monkowskim oraz Droga do pojednania. Wspomnienie o Johannesie Gehrmanie. Sięgał także po formy, które przyciągały odbiorców w różnym wieku – wspólnie z Izabelą Lewandowską opracował Elementarz gwary warmińskiej – Rodzina, dom i zagroda (2012), a w 2014 roku kolejne części: Wierzenia, zwyczaje i obrzędy oraz Cztery pory roku. Całość ukazała się w 2017 roku pod tytułem Elementarz warmiński. W 2018 roku opublikowano zbiór Gawędy warmińskie.

Ważnym momentem w jego działaniach na rzecz rewitalizacji gwary warmińskiej były starania o jej obecność w przestrzeni publicznej. Dzięki zabiegom Edwarda Cyfusa, Łukasza Rucha i Izabeli Lewandowskiej, w 2016 roku gwara warmińska jako nośnik tradycji ustnych została wpisana na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego UNESCO. W 2020 roku wspólnie opublikowali Słownik gwary warmińskiej – miniwersja dla każdego.

Jego dorobek w dziedzinie ochrony i popularyzacji gwary jest imponujący – obejmuje liczne tłumaczenia tekstów, komiksów, piosenek i opowiadań, a także spotkania autorskie. Od 2017 roku poprowadził cztery cykle kursów gwary warmińskiej organizowanych przez Miejski Ośrodek Kultury w Olsztynie.

Działalność Edwarda Cyfusa zyskała uznanie zarówno na poziomie lokalnym, jak i ogólnopolskim. W 2022 roku został członkiem Związku Literatów Polskich. W 2002 roku uhonorowano go tytułem Mistrza Mowy Polskiej. Otrzymał Srebrny Krzyż Zasługi za propagowanie regionalnej kultury warmińskiej (2015), Medal „Zasłużony Kulturze – Gloria Artis” (2016), nagrodę marszałka województwa warmińsko-mazurskiego w dziedzinie kultury za wpis gwary warmińskiej na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego UNESCO (2016), nagrodę „Łyny – Królewny Warmińskiej” (2007), tytuł Osobowości Roku Warmii i Mazur przyznawany przez Warmińsko-Mazurski Klub Biznesu (2008), odznakę honorową „Za zasługi dla województwa warmińsko-mazurskiego” (2010) oraz statuetkę Przyjaciel Warmii „Copernicus” przyznawaną przez Stowarzyszenie Dom Warmiński (2009).

Edward Henryk Cyfus zmarł 31 maja 2025 roku w Olsztynie.

Dorota Krystyna Rembiszewska